استرس، قاتل پنهان در پرورش طیور

هرگونه تغییر و انحراف از شرایط طبیعی فیزیولوژیک (هموستاز) بدن، استرس نامیده می شود (Lara and Rostagni 2013).

در صنعت طیور استرس یعنی محیط شرایطی را برای پرنده ایجاد کرده که بر سلامت و بازده (رشد و تولید) او اثر گذاشته است و بدن پرنده باید به رخدادهای نامتعادل مختلفی که تعادل فیزیولوژیک بدن او را بر هم زده اند پاسخ دهد. بدن برای خنثی نمودن اثرات نامطلوب استرس، مکانیسم های مختلف عصبی-هورمونی را فعال می نماید که قادرند پرنده را برای تطبیق با تغییرات به وجود آمده مهیا نمایند. بدیهی است که این مکانیسم ها از مواد مغذی و انژی ذخیره بدن استفاده نموده و به دلیل محدود بودن منابع در دسترس برای رفع نیازهای فیزیولوژیک سهم کمتری برای اختصاص به رشد و تولید باقی خواهد ماند. لذا باید برنامه های مدیریتی گله به گونه ای باشد که با برخورداری از شرایط مناسب پرورشی و تغذیه ای حداقل استرس به گله وارد شود زیرا در صورت تداوم شرایط پر استرس، فاکتورهای اقتصادی گله مانند رشد و تولید، راندمان تولید مثل و سلامت گله به خطر می افتد. بنابراین بسیار مهم است که عوامل استرس به درستی شناخته شود تا بتوان عوارض آنها را به حداقل رساند.

انواع استرس ها در طیور گوشتی

استرس محیطی ( نور، تهویه، بستر نامناسب، صدای ناهنجار،بلند و ناگهانی)
استرس آب و هوایی ( دما و رطوبت نا مناسب)
استرس تغذیه ای ( کیفیت و توزیع نامناسب غذا)
استرس فیزیکی (گرفتن و جابجا کردن پرنده از سالن پرورش به سالن تولید در مرغ های تخمگذار و مرغ های مادر، وزن کشی و بارگیری، مقید کردن جهت واکسیناسیون)
استرس فیزیولوژیک ( مرحله رشد سریع یا بلوغ جنسی)
استرس جمعیتی (تراکم نامناسب، وزن غیر یکنواخت، نظم نامناسب در گله)

عوامل موثر در پدید آمدن استرس در سالن پرورش

نور شدید سالن بیش از نیاز گله و همچنین نور بسیار کم کمتر از نیاز گله در سنین رشد.
تهویه نامناسب، به دلیل وجود سرما، کم بودن ظرفیت هواکش ها به دلیل عدم کفایت قدرت مکش یا تعداد هواکش ها.
رطوبت نامناسب بستر، در مناطق خشک و گرم خشکی بستر و کمبود رطوبت در سالن و در مناطق مرطوب خیسی بستر و رطوبت بستر که منجر به آلوده شدن و سبب رشد عوامل عفونی مختلف (باکتری ها، ویروس ها و قارچ ها) می شود و استعداد ابتلای پرنده به بیماری ها را افزایش می دهد.
عدم کنترل دمای مناسب برای سنین مختلف رشد به دلیل ضعف در سیستم گرمایش یا چیدمان غلط هیتر ها.
کافی نبودن رطوبت مناسب در سالن های مناطق خشک و نبودن رطوبت ساز در این سالن ها.
تغییرات غیر قابل اجتناب در فرمولاسیون جیره متناسب با سن گله، کیفیت پایین جیره، توزیع بیش از حد خوراک یا عدم رعایت توزیع مناسب و ریتمیک در سالن.
تراکم زیاد پرنده که سبب می شود فضای آبخوری و دانخوری کمتری در اختیار پرنده قرار گرفته یا تعداد دانخوری و آب خوری متناسب با جمعیت نباشد و پرنده غذا و آب کافی را دریافت نکند و همچنین از لحاظ رشد و تولید دچار مشکل شود.

چگونه متوجه شویم گله در وضعیت نرمال است یا پرندگان تحت استرس می باشند؟

اگر روند افزایش وزن پرنده ها در محدوده استاندارد نیست و از یکنواختی و تناسب فیزیکی مناسبی برخوردار نباشند، روند حذفی و تلفات غیرنرمال خواهیم داشت، وضع ظاهری پرها و شاخصهای ثانویه جنسی (مثلاً رشد تاج و ریش در خروس ها) مناسب نیست، پوست رنگ پریده بوده و چشم ها هوشیار نیستند، زخمهایی روی نقاط مختلف بدن پرنده وجود دارد، توزیع پرنده ها در سالن غیر یکنواخت است مثلاً همه دور منبع گرمایی جمع شده اند یا از کوران هوا به گوشه دیوارها پناه برده و روی هم ریخته اند، نوک چینی مناسب در مورد شان اعمال نشده به نحوی که نمی توانند به درستی دان بخورند و علائم دیگر هم بیانگر این است که عوامل استرس زا به نحوی در سالن حضور دارند و عوارضی را ایجاد می نمایند که باید تا حد امکان سعی در حل مشکل و بر طرف کردن آنها داشت و یا در موارد دیگر از رخداد آنها پیشگیری کرد.

اگر گله از لحاظ عوامل مختلف در وضعیت نرمالی باشد، پرنده ها در سالن به طور یکنواختی پخش می شوند، راه می روند، غذا می خورند، بدن خود را کش و قوس می دهند، پرهایشان را باز و بسته می کنند، با بستر بازی می کنند. ولی در گله ای که تحت استرس باشد، بسته به نوع استرس رفتار مختلفی از خود نشان می دهد پرنده ها در سالن یکنواخت پخش نشده اند، غذا خوردن، آب خوردن، و تحرکشان طبیعی نبوده و ظاهر مناسبی ندارند. از لحاظ رشد، هوشیاری و وضعیت پر در آوری مناسب نیستند.

عوارض ناشی از استرس

اختلالات تولید مثلی.
اختلال در سیستم ایمنی بدن
افزایش استعداد ابتلا به بیماریها؛ استرس سبب ازدیاد حساسیت به بیماریهایی مثل مارک، نیوکاسل، مایکوپلاسموز، سالمونلوز، آنتریت نکروتیک، آنتریت هموراژیک و بیماریهای انگلی می گردد همچنین استرس موجب سرکوب پاسخ سیستم ایمنی می شود.
تغییرات متابولیکی که در اثر استرس به وجود می آید می تواند موجب کاهش کیفیت لاشه گردد.
به علت درگیر شدن بخش های عصبی-هورمونی در زمان استرس، مواد مغذی بیشتری مصرف شده و در نتیجه رشد (افزایش توده عضلات) کاهش می یابد.
استرس می تواند موجب کاهش اشتها و کاهش مصرف خوراک شده که در نتیجه آن باعث می شود که مواد مغذی مورد نیاز برای رشد به میزان لزوم تامین نشود.
در اثر حضور هورمون های آزاد شده در زمان استرس (کورتیکواسترون) طول پرزهای روده کاهش یافته و میزان جذب پروتئین ها کمتر می شود.
ترشح دسته ای از هورمون های فوق کلیوی (گلوکوکورتیکوئید) بر روی متابولیسم مواد معدنی تاثیر می گذارد که این اثر می تواند موجب گسترش استئوپروزیس (پوکی استخوان) در حیوانات تحت استرس شود.

کنترل عوامل استرس زا و کاهش عوارض آن

عوامل استرس زا را می توان به دو دسته قابل اجتناب و غیرقابل اجتناب تقسیم بندی کرد. به منظور کنترل عوامل استرس زا و کاهش عوارض آن باید عوامل استرس زای قابل اجتناب به طور کامل حذف شده و عوامل استرس زای غیر قابل اجتناب را به حداقل برسانیم. راهکار های ارائه شده در این زمینه به شرح زیر است:

به هر جهت عوامل استرس زا وجود دارند، هدف تطابق با محیط و حرکت به سمتی است که حداقل صدمه به پرنده وارد شود.
تولید کنندگان کارشناسان و نیروی کارگری باید آموزش صحیح دیده باشند. تا بتوانند وضعیتهای غیر طبیعی در گله و استرس ها را تشخیص دهند.
آب و دان کافی، بستر مناسب، هوای مناسب و دمای مناسب در اختیار پرندگان باشد.
مدیریت تغذیه با توجه به بازده و وضعیت سلامتی گله انجام شود.
وضعیت سلامت گله با ارزیابی تیتر های پس از واکسن، بازرسیهای دوره ای، ارزیابیهای کالبدگشایی مورد پایش قرار گیرد.
در نقل و انتقالات توجه کافی مبذول گردد.
استفاده از افزودنی هایی ماند پروبیوتیک ها که به طور مستقیم یا غیر مستقیم اثر خنثی کننده بر روی استرس دارند.

در ارزیابی های انجام شده در گله های مختلف مشخص شده گله هایی که حداقل استرس به آنها وارد شود، کمتر دچار بیماری شده و رشد یکنواخت تری خواهند داشت، پاسخ بهتری به واکسنها خواهند داد و گله هایی که با استرس های مختلفی روبرو شوند تعداد حذفی و تلفات بیشتری داشته، ابتلا به بیماری ها در آنها بیشتر است.
مقالات و تجربیات متعدد و اثبات شده ای در دست است که پروبیوتیک ها بعنوان یکی از ارزانترین و کارآمدترین افزودنی های خوراک طیور می توانند توسط عملکرد باکتری ها در طول دوره پرورش و تولید با رعایت سایر نکات ارائه شده بر روی عوارض ناشی از استرس تاثیرگذار باشند. مطابق گزارشاتی که از مصرف پروبیوتیک Bioguil توسط پرورش دهندگان اعلام شده اثرگذاری پروبیوتیک بر روی عوارض ناشی از استرس کاملا مشهود بود. تلاش بر این است که مقالاتی مرتبط برای افزایش دانش و اطلاعات علاقه مندان ارائه شود.